W jaki sposób telewizja, smartfony i tablety wpływają na rozwój mowy?

Obecnie trudno sobie wyobrazić życie bez telewizji, tabletów i smartfonów. Nasze dzieci są otoczone ekranami praktycznie od urodzenia, a różnorodne aplikacje i programy edukacyjne są reklamowane jako wspierające rozwój. Warto jednak pamiętać, że nadmiar czasu przed ekranem może mieć swoje konsekwencje, zwłaszcza jeśli chodzi o rozwój mowy i języka. Ważnym aspektem jest, że nie tylko treści ekranowe, ale także samo światło emitowane przez ekrany – zwłaszcza niebieskie światło – może mieć negatywny wpływ na rozwój mózgu dziecka. Badania pokazują, że nadmierna ekspozycja na niebieskie światło emitowane przez tablety, telewizory i smartfony może zakłócać rytmy snu, zaburzać koncentrację i nawet hamować rozwój połączeń neuronalnych. Dla najmłodszych dzieci, których mózg intensywnie rozwija się i tworzy kluczowe połączenia, ten wpływ może być szczególnie niekorzystny.

Jak ekrany wpływają na rozwój językowy?

Ograniczenie interakcji bezpośrednich

Mowa rozwija się najlepiej podczas naturalnej rozmowy, gdy dziecko słyszy, odpowiada, naśladuje i jest zaangażowane w dialog. Programy telewizyjne i aplikacje edukacyjne nie zapewniają takiej interakcji. Nawet jeśli dziecko słucha wielu słów z ekranu, nie ma możliwości zadawania pytań czy wymiany zdań – a to kluczowe dla rozwoju mowy.

Badania: Dzieci spędzające dużo czasu przed ekranem mają mniej okazji do interakcji z rodzicami i rówieśnikami, co może opóźniać rozwój językowy (Christakis, 2009).

Zmniejszona liczba okazji do nauki przez naśladowanie

Dzieci uczą się mowy, naśladując mowę dorosłych. Nawet edukacyjne programy czy aplikacje nie zastąpią kontaktu z rodzicem, który dostosowuje sposób mówienia do dziecka – podkreślając ważne słowa, zmieniając ton głosu i zadając pytania. W badaniach zauważono, że dzieci uczą się nowych słów szybciej i lepiej rozumieją ich znaczenie, gdy mają możliwość interakcji na żywo.

Nadmiar bodźców wizualnych i wpływ na koncentrację

Wielobarwne, dynamiczne obrazy oraz efekty dźwiękowe mogą przyciągać uwagę dziecka, ale niekoniecznie wspierają naukę mowy. Dzieci przyzwyczajone do szybkiej zmiany obrazów mogą mieć trudności z koncentracją na rozmowie, co ogranicza czas potrzebny na naukę języka.

Opóźnienia w nauce wyrażania emocji i intencji

Rozwój mowy to również umiejętność wyrażania emocji i intencji. Rozmawiając twarzą w twarz, dziecko obserwuje mimikę, gesty i kontakt wzrokowy, co jest ważne dla rozwijania empatii i komunikacji emocjonalnej. Programy telewizyjne i aplikacje nie zastąpią tych bodźców, a ich nadmiar może prowadzić do trudności w rozwijaniu kompetencji językowych i społecznych.

Zaburzenia rytmu snu

Ekrany emitują niebieskie światło, które silnie oddziałuje na zegar biologiczny organizmu. Niebieskie światło blokuje wydzielanie melatoniny – hormonu snu – co może powodować trudności w zasypianiu, senność w ciągu dnia oraz zakłócenie cyklu snu i czuwania. Dla małych dzieci, których rytm dobowy jest wciąż delikatnie regulowany, nieregularności snu mogą prowadzić do problemów z koncentracją, pamięcią i przyswajaniem języka.

Badania wykazały, że dzieci, które mają kontakt z ekranami przed snem, zasypiają dłużej, a jakość ich snu jest gorsza. To wpływa na proces konsolidacji pamięci, który odbywa się podczas snu i jest kluczowy dla przyswajania nowych słów i pojęć (Owens et al., 2017).

Neuroplastyczność i połączenia neuronalne

Mózg dziecka, zwłaszcza do 3. roku życia, jest niezwykle plastyczny – co oznacza, że intensywnie tworzy i reorganizuje połączenia między neuronami. Proces ten jest w dużym stopniu uzależniony od bodźców środowiskowych. Nadmiar bodźców wizualnych pochodzących z ekranów, szczególnie przy braku interakcji społecznych, może prowadzić do powstawania mniej stabilnych połączeń neuronalnych.

Kiedy dziecko spędza czas na oglądaniu ekranów, mózg jest stymulowany głównie wizualnie, ale nie w sposób angażujący poznawczo. W rezultacie połączenia neuronalne mogą być słabsze i mniej różnorodne niż w przypadku dzieci zaangażowanych w rozmowy, zabawy i aktywności wspierające rozwój mowy. Niebieskie światło dodatkowo wpływa na mózg, hamując produkcję melatoniny, co utrudnia przyswajanie nowych informacji, również tych z segmentu językowego.

"Ostatnie analizy wskazują, że nadmierna ekspozycja na światło ekranów w pierwszych latach życia może hamować rozwój połączeń synaptycznych w mózgu i ograniczać neuroplastyczność, co może negatywnie wpłynąć na rozwój mowy, zdolności poznawcze i umiejętność rozumienia języka "(Hutton et al., 2018).

Aby spojrzeć na problem holistycznie, należy wspomnieć o szkodliwym wpływie nadmiernego korzystania z tabletów i smartfonów na rozwój emocjonalny, sensoryczny i psychiczny dziecka.

Długotrwałe korzystanie z ekranów nie tylko wpływa na rozwój mowy i połączeń neuronalnych, ale również może przyczyniać się do zaburzeń integracji sensorycznej (SI) oraz negatywnie oddziaływać na zdrowie psychiczne dziecka. Integracja sensoryczna to zdolność mózgu do odbierania i przetwarzania bodźców zmysłowych, takich jak dotyk, dźwięk czy ruch, co jest kluczowe dla koordynacji i harmonijnego funkcjonowania organizmu. Kiedy dziecko spędza dużą ilość czasu przed ekranem, otrzymuje głównie stymulację wizualną i słuchową, co może zaburzać równowagę bodźców, jakiej mózg potrzebuje do prawidłowego rozwoju.

Badania pokazują, że brak różnorodnych bodźców – takich jak aktywność fizyczna, kontakt z rówieśnikami i zabawy rozwijające zmysły – może prowadzić do problemów z regulacją emocji, nadwrażliwości na bodźce (np. dźwięki lub dotyk) oraz trudności z koncentracją. Dzieci nadmiernie korzystające z ekranów mogą mieć również problem z kontrolowaniem impulsów, co z czasem może prowadzić do rozdrażnienia, problemów ze snem i niepokoju.

Jak wspierać rozwój mowy dziecka, mimo technologii?

Ograniczanie czasu przed ekranem
Eksperci zalecają, aby dzieci poniżej 3. roku życia nie miały kontaktu z ekranami (AAP, 2016). Starszym dzieciom warto ustalić limity – np. 30 minut dziennie dla maluchów i maksymalnie 1 godzina dla przedszkolaków. Ważne jest, aby czas ten był przeznaczony na wartościowe, interaktywne treści, które można wspólnie omawiać. Jeśli Twoje dziecko ma częsty kontakt z ekranami, wprowadź „godzinę bez ekranów” przed snem – zrezygnowanie z kontaktu z ekranami na 1–2 godziny przed snem może pomóc w przywróceniu naturalnego rytmu snu dziecka.
Wspólne oglądanie i komentowanie treści
Jeśli zdecydujesz się na telewizję czy tablet, spędzaj czas przy ekranie razem z dzieckiem. Komentuj to, co widzicie, zadawaj pytania, nawiązuj do treści. Takie podejście pomoże dziecku rozwijać słownictwo i lepiej rozumieć treści, które widzi na ekranie, ale zamiast smartfona kieruj dziecko ku aktywnościom bez ekranu – wybieraj zabawy, książki i gry, które zachęcają do dialogu, kreatywności i rozwijania wyobraźni. Interakcje społeczne są nieocenione dla budowania zdrowych połączeń neuronalnych.
Wybieranie interakcji bezpośrednich
Nic nie zastąpi rozmowy twarzą w twarz, nawet z najmłodszymi dziećmi. Opowiadaj dziecku o otoczeniu, zadawaj pytania, angażuj je w proste rozmowy. Gry słowne, naśladowanie dźwięków zwierząt czy wspólne czytanie są niezwykle cenne dla rozwoju mowy.
Książki zamiast ekranów
Czytanie na głos jest jednym z najlepszych sposobów wspierania rozwoju języka. Książki rozwijają wyobraźnię, uczą nowych słów i wzbogacają zasób słownictwa. Przekazywanie treści za pomocą obrazków i wspólnej wyobraźni pozwala dziecku lepiej rozwijać zdolności językowe niż dynamiczne obrazy telewizyjne.

Nowoczesne technologie mogą być wsparciem w nauce, ale ich nadmiar i brak bezpośredniej interakcji ograniczają rozwój mowy i komunikacji. Najlepszym wsparciem dla języka jest bezpośredni kontakt i rozmowa z opiekunem. Czas poświęcony na rozmowę, zabawę i wspólne aktywności jest nieoceniony dla rozwoju mowy dziecka.

Autor: Adrianna Biłowicka

Literatura:

American Academy of Pediatrics (AAP). (2016). Media and Young Minds. Pediatrics, 138(5).
Twenge, J. M., & Campbell, W. K. (2018). Associations Between Screen Time and Lower Psychological Well-Being Among Children and Adolescents: Evidence From a Population-Based Study. Preventive Medicine Reports, 12, 271–283.
Christakis, D. A. (2009). The Effects of Infant Media Usage: What Do We Know and What Should We Learn? Acta Paediatrica, 98(1), 8-16.
Mendelsohn, A. L., et al. (2010). Reading Aloud, Play, and Social-Emotional Development. Pediatrics, 126(5), 933-941.
Zimmerman, F. J., Christakis, D. A., & Meltzoff, A. N. (2007). Associations Between Media Viewing and Language Development in Children Under Age 2 Years. The Journal of Pediatrics, 151(4), 364-368.
Hutton, J. S., Horowitz-Kraus, T., Mendelsohn, A. L., DeWitt, T., & Holland, S. K. (2018). Associations Between Screen-Based Media Use and Brain White Matter Integrity in Preschool-Aged Children. JAMA Pediatrics, 173(1), 1–9.
Owens, J., Stahl, J., Patton, A., Reddy, R., & Crouch, M. (2017). Effect of Screen Time on Sleep Among School-Aged Children and Adolescents: A Systematic Review. Pediatrics, 140(3), e20162506.
Christakis, D. A. (2009). The Effects of Infant Media Usage: What Do We Know and What Should We Learn? Acta Paediatrica, 98(1), 8-16.